Nghệ thuật của sự giao hòa đất trời

Ngói âm dương (hay còn gọi là ngói máng) tại Lạng Sơn mang đậm dấu ấn thủ công. Tên gọi "âm dương" bắt nguồn từ cách lợp đặc trưng: một viên ngửa (ngói dương) và một viên úp (ngói âm) đan xen vào nhau. Cách sắp xếp này tạo nên những đường rãnh chạy dọc từ đỉnh mái xuống hiên, giúp thoát nước cực nhanh vào mùa mưa và tạo khoảng không thông thoáng cho ngôi nhà vào mùa hè.

Theo quan niệm của người dân địa phương, sự kết hợp giữa viên úp và viên ngửa tượng trưng cho sự hài hòa giữa đất và trời, giữa nam và nữ, cầu mong sự sinh sôi nảy nở và bình an cho gia chủ. Những hàng ngói ngay ngắn, đều tăm tắp như những lớp vảy rồng bao bọc lấy ngôi nhà, tạo nên một vẻ đẹp vừa cứng cáp, vừa mềm mại.

Quy trình chế tác kỳ công từ đất và lửa

Để có được những mái ngói bền bỉ qua hàng trăm năm, người dân xứ Lạng phải trải qua một quy trình sản xuất rất nghiêm ngặt. Tại các làng nghề truyền thống như làng ngói Bắc Sơn hay Quỳnh Sơn, đất sét dùng làm ngói phải là loại đất sét vàng hoặc nâu được lựa chọn kỹ lưỡng, loại bỏ tạp chất và nhào trộn cho đến khi đạt độ dẻo mịn hoàn hảo.

Ngói được tạo hình bằng khuôn gỗ, sau đó đem phơi khô tự nhiên trong bóng râm từ một đến hai tháng để tránh nứt vỡ trước khi đưa vào lò nung. Lò nung ngói thường được đốt bằng củi trong nhiều ngày đêm liên tục với nhiệt độ ổn định. 

Sản phẩm ra đời có màu xám tro hoặc đỏ gạch, khi gõ vào phát ra tiếng kêu đanh như tiếng thép – dấu hiệu của loại ngói chất lượng, có khả năng chịu được sự khắc nghiệt của khí hậu vùng cao.

Di sản giữa nhịp sống hiện đại

Mái ngói âm dương tại Lạng Sơn không chỉ hiện diện đơn lẻ mà thường tụ hội thành những quần thể đẹp mắt. Những ngôi làng như làng văn hóa Quỳnh Sơn (Bắc Sơn) hay làng đá cổ Khuổi Ky (Trùng Khánh - gần biên giới Lạng Sơn) là những minh chứng sống động cho vẻ đẹp này. Dưới ánh nắng vàng hay trong màn sương mờ ảo, những mái ngói xám thẫm hiện lên trầm mặc, cổ kính, tạo nên một không gian văn hóa đậm chất hoài niệm.

Dù ngày nay có nhiều vật liệu hiện đại như mái tôn, ngói công nghiệp, nhưng nhiều gia đình người Tày, người Nùng ở Lạng Sơn vẫn quyết tâm giữ gìn mái ngói truyền thống. Họ quan niệm rằng, mái ngói âm dương chính là "hơi thở" của tổ tiên, là thứ giữ cho ngôi nhà sàn luôn mát mẻ vào mùa hè và ấm áp khi mùa đông biên thùy tràn về.

Vẻ đẹp của mái ngói dân tộc Lạng Sơn không chỉ nằm ở hình dáng hay màu sắc, mà còn nằm ở ký ức văn hóa và lòng tự hào về nghề truyền thống. Đó chính là nét gạch nối giữa quá khứ và hiện tại, làm nên bản sắc không thể hòa lẫn của vùng đất xứ Lạng biên cương.