Khi nhắc đến phố cổ thành Nam hay phố cổ Nam Định, người biết rõ lịch sử hình thành khu phố cổ này sẽ hình dung ngay một khu vực gồm các phố xa buôn bán sầm uất nằm giữa sông Vị Hoàng xưa và hai mặt tường thành phía Đông và phía Nam của thành Nam Định. Tên các phố cổ thành Nam chủ yếu được đặt tên theo các mặt hàng được bày bán nên còn được gọi là các phố Hàng.
Ngày nay, cùng với sự thay đổi của thời gian cũng như nhiều sự thay đổi trong kiến trúc, tên gọi mà ít ai biết rằng khi xưa phố cổ thành Nam cũng đẹp, cũng phát triển, sầm uất không khác gì Hà Nội 36 phố phường.
Trong quá trình đình đô của chính quyền đã kéo theo đó là sự phát triển của thị thành với các nghề sản xuất và thương mại. Thành phố Nam Định đến cuối trước thế kỷ XIX đã có một hệ thống đường phố ngang dọc. Thời kỳ này có hơn một vạn dân, các phố tỏa ra bờ sông Vị Hoàng và sông Đào được xếp đặt thành đường ngang và đường dọc như ô bàn cờ tạo thành một khu vực thị dân đông đúc, ôm lấy mạn Đông và một phần mạn Nam của tòa thành Nam Định.
Khi xưa, thành Nam có tới 35/38 phố Hàng như Hàng Sắt, Hàng Đồng, Hàng Giấy, Hàng Rượu, Hàng Hàn... cùng 4 phố Bến, 4 phố Cửa nức tiếng sầm uất một thời. Nhưng so với các phố Hàng ở Hà Nội, phố Hàng ở thành Nam có nhiều nét khác biệt. Khu phố cổ thành Nam xưa buôn bán mặt hàng gì thì phố mang tên mặt hàng đó. Vì vậy, trên cùng một đường dài có thể có nhiều phố.
Ở phía Đông, trên bờ sông Vị có Hàng Cót và Hàng Nâu. Trên con phố Hàng Nâu này có ngôi nhà số 280 nổi tiếng của gia đình cụ Trần Tế Xương, tức nhà thơ Tú Xương - cây bút trào phúng hiện thực lớn của văn học Việt Nam. Khi người Bát Tràng ở Gia Lâm, Hà Nội đưa hàng xuống Nam Định bán thì sinh cơ lập ấp, lập thành Hàng Bát, Hàng Mâm... Từ chợ Rồng ra bờ sông Vị Hoàng là các phố Hàng Nón, Hàng Khay, Hàng Quỳ, Hàng Tiện, Hàng Cấp.
Các phường buôn, phường nghề ở với nhau trong cùng một dãy lập đền thờ tổ nghề. Đây cũng là nơi hội họp của phường hội. Phần lớn đền thờ tổ nghề nằm trong phố nghề. Mặc dù vậy, cũng có những đền như đền Hàng Bạc, đền Hàng Thêu lại không có phố tên riêng do người làm nghề kim hoàn, buôn bán vàng bạc tại xung quanh phố Hàng Rượu nên đền Hàng Bạc dựng ở phố này. Người làm nghề thêu tập trung ở phố Hàng Thiếc và Cửa Đông nên đền tổ nghề được những người thợ thêu chung sức mua đất tại phố Cửa Đông dựng nên.
Trong thời kỳ Pháp thuộc, người Pháp đã gắn biển, đặt lại tên cho một loạt các phố cổ này bằng những tên của doanh nhân người Pháp. Tuy nhiên, người dân nơi đây vẫn quen gọi chúng bằng những cái tên bắt đầu bằng chữ Hàng thân thuộc. Thực tế, cho đến nay, khá nhiều tên phố Hàng cũng dần biến mất và không còn buôn bán các mặt hàng truyền thống.
Khu phố cổ mang 2 phong cách phổ biến, bao gồm phong cách thuần Việt và phong cách Pháp. Ngày nay, các dấu ấn còn lại xen kẽ với các kiến trúc hiện đại. Hiện vẫn còn lại một số kiến trúc cổ đa phần đều đã được hiện đại hóa. Tuy còn ít, nhưng giá trị còn sót lại của các kiến trúc cổ lại vô cùng lớn, mang ý nghĩa quan trọng trong nghiên cứu lịch sử, văn hóa của một đô thị huy hoàng một thời.
Các nhà lịch sử cũng có nhiều công trình nghiên cứu về các phố Hàng xưa của thành Nam với mong muốn truyền lại cho thế hệ sau này những hiểu biết về vùng đất có lịch sử để lại nhiều dấu ấn sâu sắc cho mọi người. Một điều đáng mừng của thế hệ trẻ Nam Định là họ cũng biểu hiện tình yêu quê hương bằng nỗ lực lập lại bản đồ các phố Hàng của thành Nam xưa.
Việc các phố Hàng dần mất đi trong tiến trình phát triển đô thị là khó tránh khỏi, song, các phố Hàng thành Nam thực sự trở thành dấu ấn khó phai trong tâm thức của những người con sinh ra trên vùng đất Nam Định đầy oanh liệt và tự hào.
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!