Động đất và sóng thần là những hiện tượng thiên nhiên nguy hiểm, để lại hậu quả nghiêm trọng đối với con người và môi trường. Trong những năm gần đây, Việt Nam liên tục xuất hiện động đất ở mức độ trung bình, độ lớn 5 - 6 và chiều hướng tăng dần về tần suất.
Với mong muốn phổ biến rộng rãi những thông tin khoa học quan trọng, ngày 9/12, tại Hà Nội, Trung tâm Thông tin - Tư liệu phối hợp với Viện Vật lý địa cầu (Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam) tổ chức bài giảng đại chúng "Động đất, sóng thần: Nguy cơ và cách ứng phó, kinh nghiệm dành cho Việt Nam".
Sự kiện thu hút đông đảo các chuyên gia, nhà nghiên cứu tham dự
Bài giảng tập trung vào trao đổi, chia sẻ kiến thức, cập nhật thông tin quan trọng và đóng góp thiết thực vào công tác tuyên truyền, ứng phó, phòng tránh nhằm giảm thiểu thiệt hại do động đất, sóng thần tại Việt Nam.
PGS. TS. Nguyễn Hồng Phương - Chủ tịch Hội đồng Khoa học Viện Vật lý địa cầu cùng Kỹ sư cao cấp Đinh Quốc Văn - Phó Trưởng phòng Quan sát Động đất, Viện Vật lý Địa cầu và TS. Bùi Thị Nhung - Viện Vật lý địa cầu là các diễn giả chính của sự kiện.
Lát cắt về cấu trúc bên trong của Trái đất
Theo PGS.TS. Nguyễn Hồng Phương, động đất, núi lửa và sóng thần là các dạng tai biến thiên nhiên mang tính hủy diệt và có mối liên hệ chặt chẽ với nhau. Sự phát sinh của các tai biến thiên nhiên này gắn liền với những hiện tượng đang diễn ra trong lòng Trái đất thông qua những biểu hiện trên bề mặt và trong lớp vỏ của Trái đất. Vì thế, các nhà khoa học đã tập trung tìm hiểu về cấu trúc bên trong của Trái đất, làm cơ sở cho việc nghiên cứu sự phát sinh của động đất và sóng thần.
PGS. TS. Nguyễn Hồng Phương - Chủ tịch Hội đồng Khoa học, Viện Vật lý địa cầu - chia sẻ những thông tin cần biết về động đất và sóng thần
Xét về cấu trúc bên trong của Trái đất gồm: vỏ Trái đất, lớp Manti và nhân Trái đất. Theo tiến trình lịch sử, các học thuyết tiến hóa đã góp phần gia tăng những hiểu biết và khám phá của con người về Trái đất như: Thuyết trôi dạt lục địa, Thuyết dị thường từ dưới đáy đại dương, Thuyết tách giãn đáy biển và Thuyết kiến tạo mảng.
Động đất là hiện tượng nền đất đang rung động nhẹ trở nên chấn động mạnh dữ dội do sự dịch chuyển đột ngột của các lớp đất đá bên dưới bề mặt Trái đất gây ra. Sự dịch chuyển đột ngột dọc theo các đứt gãy địa chất trong các lớp rắn và cứng của vỏ Trái đất tạo ra các trận động đất kiến tạo. Còn các động đất sinh ra do sự phun trào các dòng nham thạch từ miệng núi lửa được gọi là các động đất núi lửa.
Những trận động đất mạnh nhất thường xảy ra dọc theo ranh giới của các mảng kiến tạo. Các mảng kiến tạo trôi nổi ngay trên lớp quyển mềm. Do áp lực của các vùng đối lưu gây ra bởi các khối vật chất nóng từ trong lòng Trái đất đẩy lên, lớp quyển mềm bị nổi lên rồi lại bị chìm xuống do sự nguội đi của chính các khối vật chất này. Sự trôi nổi của các mảng kiến tạo khiến chúng va chạm nhau. Sự va chạm giữa các mảng và sự dịch chuyển của các mảng dọc rìa của nó tạo ra động đất kiến tạo.
Các chấn tâm động đất thường tập trung trên những đới hẹp và kéo dài gọi là các vành đai động đất, hay còn gọi là các vành đai lửa. Ba vành đai động đất lớn nhất hành tinh là vành đai Thái Bình Dương, vành đai Địa Trung Hải - Himalaya và kéo dài theo dải núi ngầm từ Bắc Băng Dương, qua Đại Tây Dương kéo dài về phía Nam.
Trên lục địa, động đất thường xảy ra dọc theo các đứt gãy kiến tạo. Các đứt gãy là các mặt đứt đoạn hay các vùng yếu trong các khối đất đá, nơi diễn ra các dịch chuyển dọc theo các bề mặt này. Các đứt gãy có thể kéo dài hàng chục km trên bề mặt Trái đất và có độ sâu tới hàng chục km hay thậm chí xuống tới đáy lớp thạch quyển. Các đứt gãy biểu thị các dấu hiệu hay các bằng chứng lịch sử về những dịch chuyển gần đây được gọi là các đứt gãy hoạt động. Động đất phát sinh từ sự dịch chuyển dọc theo các đứt gãy đều là những động đất nông (có độ sâu chấn tiêu đến 70 km). Các động đất có sức phá hủy lớn thường được phát sinh từ các dịch chuyển ở độ sâu không lớn (dưới 30 km) giữa hai cánh của cùng một đoạn đứt gãy. Nếu động đất mạnh và nông xẩy ra ngoài biển, thường phát sinh ra sóng thần.
Dự báo nguy cơ động đất, sóng thần và kịch bản cho Việt Nam
Tác động phá hủy của động đất chủ yếu là do sự rung động nền rất mạnh gây ra. Do sự chấn động nền dữ dội, các tòa nhà thấp và cao tầng, các tòa tháp và những cột trụ có thể bị nghiêng đi, nứt nẻ, lung lay hoặc sụp đổ, đường giao thông, đường sắt và những cây cầu có thể bị bẻ gãy, đường ống dẫn nước và những công trình xây dựng khác có thể bị xê dịch khỏi vị trí của chúng, đê đập và những kết cấu tương tự có thể bị phá hủy, gây ngập lụt và tạo ra những dòng vật chất trôi nổi. Động đất cũng có thể gây ra những hiểm họa thứ cấp như hóa lỏng nền và trượt lở nền.
Sản phẩm dự báo động đất trung - dài hạn thường được thể hiện dưới dạng các bản đồ phân bố không gian các vùng có độ nguy hiểm động đất khác nhau. Tại Việt Nam, bản đồ phân vùng động đất đầu tiên của Việt Nam được xuất bản vào năm 1985. Cho đến thời điểm hiện tại, 6 thế hệ bản đồ nguy hiểm động đất lãnh thổ Việt Nam đã được xuất bản, phản ánh sự tiến bộ liên tục về độ chính xác, chất lượng khoa học và công nghệ, phạm vi ứng dụng thực tế và sự tiện lợi cho người dùng.
Tính đến nay, bộ bản đồ xác suất nguy hiểm động đất lãnh thổ Việt Nam và các vùng biển kế cận công bố năm 2019 là phiên bản mới nhất. Tất cả các bản đồ được thể hiện trên một khung bản đồ thống nhất. Bộ bản đồ bao gồm ba tập (loại) bản đồ, mỗi tập lại bao gồm các bản đồ thể hiện phân bố không gian của một trong ba tham số rung động nền sau: gia tốc cực đại nền (PGA), phổ gia tốc nền (SA) và cường độ chấn động trên bề mặt (I) theo thang MSK-64. Chu kỳ lặp lại và xác suất bị vượt quá của các tham số rung động nền trong mỗi tập bản đồ thay đổi tùy theo yêu cầu ứng dụng vào thực tiễn và phù hợp với các quy chuẩn trong xây dựng công trình. Bên cạnh đó, các chuyên gia của ngành vật lý địa cầu cũng đã xây hơn hơn 125 kịch bản sóng thần phát sinh trên khu vực Biển Đông.
Theo ông Đinh Quốc Văn, thông qua quan sát động đất ở Việt Nam, có thể rút ra các nguyên nhân xảy ra động đất gồm: vận động kiến tạo (đứt gãy), phun trào núi lửa, sập các hang động ngầm, hoạt động nhân sinh (hồ chứa, khoan hút dầu khí, khai thác mỏ...).
Kỹ sư cao cấp Đinh Quốc Văn - Phó Trưởng phòng Quan sát Động đất, Viện Vật lý Địa cầu - chia sẻ về hoạt động quan trắc, xử lý và báo tin động đất, sóng thần tại Việt Nam
Dự báo động đất thực tế là các dự báo xa nhằm tính xác suất xảy ra một trận động đất có độ lớn xác định trong khoảng thời gian nhất định. Vì thế, việc trang bị kiến thức về động đất và chuẩn bị sẵn sàng các kỹ năng ứng phó là chìa khóa cho sự an toàn của con người, giảm thiểu thiệt hại khi động đất xảy ra.
Tại Việt Nam, trước đây đã có một số hoạt động tuyên truyền, hướng dẫn kỹ năng ứng phó cho cộng đồng tại vùng tâm chấn sau mỗi động đất lớn xảy ra. Tuy nhiên, các hoạt động này mới ở bước nhỏ lẻ, mang tính tình thế của các cơ quan chuyên môn.
Từ năm 2021, sau một loạt các trận động đất xảy ra tại Mộc Châu, Cao Bằng..., Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam đã kịp thời chỉ đạo Viện Vật lý địa cầu thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu xây dựng, thiết kế các tài liệu và tổ chức các hoạt động thông tin, tuyên truyền phổ biến kiến thức, kỹ năng về phòng tránh động đất cho cộng đồng.
Theo TS. Bùi Thị Nhung, thông qua cuốn sách "Những hiểu biết cơ bản để an toàn với động đất tại Việt Nam", các chuyên gia của Viện Vật lý địa cầu đã phối hợp với các địa phương, tổ chức các hội thảo tuyên truyền phổ biến kiến thức về động đất và các kỹ năng phòng tránh rủi ro do động đất cho cộng đồng.
Gần đây nhất, trong tháng 8/2024, Viện Vật lý địa cầu đã cử Đoàn công tác đi thực địa tại huyện Kon Plông, tỉnh Kon Tum, phối hợp tuyên truyền và hướng dẫn các kỹ năng ứng phó khi động đất xảy ra cho người dân tại khu vực tâm chấn động đất M=5.0. Đoàn công tác đã khảo sát, tuyên truyền, hướng dẫn và phát tờ rơi cho người dân về kỹ năng ứng phó với động đất tại địa điểm bị tác động của động đất như các xã: Đắk Tăng, Đắk Nên, Đắk Ring, Măng Bút và Măng Càng. Thông qua hoạt động tuyên tuyền, các chuyên gia đã giúp người dân có thêm kỹ năng thiết thực để không hoảng loạn, kịp thời áp dụng các biện pháp an toàn cho bản thân, gia đình khi động đất xảy ra.
Theo PGS. TS. Nguyễn Hồng Phương, để tăng cường hiệu quả việc nghiên cứu và dự báo về động đất, các nhà khoa học cần được trao thêm công cụ và công nghệ, bên cạnh đó việc tuyên truyền kiến thức về động đất, sóng thần cho người dân càng phải được chú trọng nâng cao.
Bà Nguyễn Thị Vân Nga - Giám đốc Trung tâm Thông tin - Tư liệu phát biểu tại sự kiện
Bà Nguyễn Thị Vân Nga - Giám đốc Trung tâm Thông tin - Tư liệu đánh giá, thông qua việc tổ chức bài giảng đại chúng "Động đất, sóng thần: Nguy cơ và cách ứng phó, kinh nghiệm dành cho Việt Nam", công chúng nói chung và truyền thông nói riêng được cung cấp những thông tin khoa học chính xác và quan trọng về hiện tượng động đất, sóng thần và đóng góp thiết thực vào công tác tuyên truyền, ứng phó, phòng tránh nhằm giảm thiểu thiệt hại do động đất, sóng thần tại Việt Nam.
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!