NSND Như Quỳnh được ví như một tượng đài của phim Việt, gắn liền với kí ức, thanh xuân của nhiều thế hệ khán giả truyền hình và cũng là tấm gương sáng cho dàn diễn viên tiếp nối, noi theo để phấn đấu trên con đường hoạt động nghệ thuật. Vốn là một thiếu nữ Hà Nội gốc, nữ nghệ sĩ luôn được xem là "biểu tượng" của vẻ đẹp và cốt cách của con người Tràng An.

Năm 1975, cả nước hân hoan trong niềm vui chiến thắng, chưa bao giờ người Hà Nội lại háo hức đến vậy. Quanh hồ Hoàn Kiếm, từng dòng người, đoàn người, rồi biển người. Không chỉ có người Việt, người Hà Nội có mặt ở Hồ Gươm mà trong số đó có không ít phóng viên từ báo, đài, hãng thông tấn nước ngoài, để đưa tin về chiến thắng huy hoàng này. Những đoàn nghệ thuật ở Hà Nội từ trước đó đã có thông báo chuẩn bị cho sự kiện lịch sử đặc biệt này, đó là lý do tại sao, gần như ngay lập tức Hồ Gươm trở thành một quảng trường của niềm vui chiến thắng. Trong dòng người ấy có nghệ sĩ Như Quỳnh, lúc đó mới 21 tuổi. Bà đã lọt vào ống kính của các nhà quay phim và đó như là định mệnh của NSND Như Quỳnh đến với màn ảnh Việt.

NSND Như Quỳnh sinh ra và lớn lên ở phố Bát Đàn, Hà Nội, trong một gia đình có truyền thống nghệ thuật lâu đời. Cha mẹ bà là cặp nghệ sĩ cải lương nổi tiếng Tiêu Lan và Kim Xuân. Chính vì thế, cô bé Như Quỳnh đã có năng khiếu và đam mê nghệ thuật từ thưở nhỏ. Nữ nghệ sĩ đã từng thu âm nhiều ca khúc, hoạt cảnh thiếu nhi tại Đài Tiếng nói Việt Nam.

NSND Như Quỳnh thời thơ ấu bên mẹ

Năm 15 tuổi, theo hướng dẫn của gia đình, cô thiếu nữ Như Quỳnh đã học cải lương tại trường Sân khấu Hà Nội (nay là trường Cao đẳng Nghệ thuật Hà Nội), dưới sự hướng dẫn của nghệ sĩ Bích Được và nghệ sĩ Kim Sinh. Những năm đó, nữ nghệ sĩ theo học nghệ thuật tại trường học ở Văn Miếu Quốc Từ Giám, chính vì vậy cô hiểu được giá trị của văn hoá truyền thống dân tộc. Điều đó góp phần làm nên tính cách, phong cách biểu diễn của diễn viên Như Quỳnh. 

Sau khi hoàn thành khoá học, nghệ sĩ Như Quỳnh đã tốt nghiệp với vai Kiều, vai mà mẹ cô - bà Kim Xuân - đã gây được tiếng vang trước đó. Từ thành công ấy, diễn viên Như Quỳnh đã trở thành solist tại đoàn cải lương Chuông vàng, nay là Nhà hát Cải lương Hà Nội.

Như một cái duyên, trong khi đang là diễn viên trong đoàn cải lương, diễn viên Như Quỳnh đã lọt vào mắt xanh của đạo diễn Trần Đắc. Ông đã chọn Như Quỳnh cho vai diễn nữ y tá trong bộ phim Bài ca ra trận (1973). Lần đầu tiên tham gia đóng phim, diễn viên Như Quỳnh đã đảm nhận một trong hai vai nữ chính của bộ phim, cùng với nghệ sĩ Thanh Loan và Dung Nhi. 

Mặc dù là bộ phim về chiến tranh nhưng tâm điểm của bộ phim lại không nằm ở những cuộc chiến đấu khốc liệt mà tập trung khắc hoạ nỗ lực sống đẹp, sống có ích của những người lính trở về không lành lặn. Bộ phim thực sự là câu chuyện đẹp như một bài thơ giữa bối cảnh chiến trường ác liệt và nghệ sĩ Như Quỳnh đã góp phần làm đẹp thêm bài thơ ấy. Bộ phim đã giành giải Bông sen Bạc tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 3 năm 1975.

Vai diễn đầu tiên trên sân khấu kịch của NSND Như Quỳnh là Kiều

"Năm 1969, tôi làm diễn viên sân khấu, đã diễn vai tốt nghiệp là vai Kiều, một vai nặng ký trong tác phẩm lớn của Nguyên Du, cho nên về nghề diễn tôi vững vàng" – NSND Như Quỳnh nhớ về vai diễn đầu tiên trên màn ảnh – "Chỉ có hơi ngỡ ngàng vì đặc thù của điện ảnh hơi khác sân khấu, phải va chạm với tự nhiên, ra bối cảnh thật, lội suối, leo rừng… nên phải làm quen. Tôi thực sự đã được đạo diễn Trần Đắc hỗ trợ rất nhiều, về cả cách diễn như đời thực của cô y tá của chiến trường".

Duyên điện ảnh của nghệ sĩ Như Quỳnh rất ngẫu nhiên. Sau khi xem Bài ca ra trận, đạo diễn Trần Vũ thấy NSND Quỳnh hợp với nhân vật chính của phim Đến hẹn lại lên nên mời bà tham gia. Sau này là vai nữ nhà báo rất tân kỳ ở Hà Nội hay một cô gái quan họ, với mỗi vai diễn, NSND Như Quỳnh đều đảm nhận được. Tố chất điện ảnh trong NSND Như Quỳnh được nhiều đồng nghiệp thời ấy nhận xét rằng đã có từ bé.

"Năm 1980, tôi tổ chức đám cưới, xây dựng gia đình thì các anh động viên chuyển hẳn sang điện ảnh. Đó là mốc quan trọng nhất đối với sự nghiệp làm diễn viên của mình", NSND Như Quỳnh kể.

Theo nhiếp ảnh gia Nguyễn Hữu Tuấn, thời kỳ năm 1979, một diễn viên sân khấu muốn đi đóng phim phải trải qua nhiều thủ tục xin xét duyệt. Vì thế, đồng nghiệp và gia đình của nữ nghệ sĩ đã động viên bà chuyển hẳn sang điện ảnh để đóng phim dễ dàng. Bản thân NSND Như Quỳnh cũng cảm thấy việc chuyển ngành là phù hợp với mình hơn. Đến giờ, khi ở độ tuổi suýt soát 70, nữ nghệ sĩ vẫn gắn bó với lĩnh vực điện ảnh.

Năm 1975, diễn viên Như Quỳnh 21 tuổi đã nhận lời đóng vai chính trong bộ phim Đến hẹn lại lên của đạo diễn Trần Vũ. Như Quỳnh đã khắc hoạ thành công một cô Nết có nhiều trắc trở trong cuộc sống. Trước 1945, người phụ nữ trong thời phong kiến chịu nhiều định kiến xã hội nhưng họ đã vượt lên số phận đi theo cách mạng. Vai cô Nết đã mang lại cho diễn viên Như Quỳnh Bông sen Vàng tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 3.

Sau Đến hẹn lại lên, diễn viên Như Quỳnh không chết vai mà còn tạo ấn tượng trong các bộ phim, như vai Ái trong Ngày lễ thánh, Diễm Hương trong Mối tình đầu… và hầu như những phim có Như Quỳnh tham gia đều gặt hái được giải thưởng ở các kỳ liên hoan. Với những đóng góp cho nền điện ảnh, năm 1988 nghệ sĩ Như Quỳnh đã được vinh danh Nghệ sĩ ưu tú và năm 2007, được nhận danh hiệu NSND.

Khi đạo diễn Trần Anh Hùng sang Việt Nam tìm diễn viên cho bộ phim Xích lô, không ai nghĩ NSND Quỳnh sẽ tham gia được bởi trong dàn diễn viên thời đó, nữ nghệ sĩ được gọi là gạo cội, điều đó đồng nghĩa với việc bà sẽ không được chọn cho vai diễn đương đại, nhưng Trần Anh Hùng đã chọn NSND Như Quỳnh.

"Ông ấy nói với tôi là không thấy nổi diễn viên Việt Nam nào có tố chất chuyên nghiệp như thế. Nếu bảo chị Quỳnh diễn cảnh phải thể hiện nanh ác, nghiêm ác thì dù đang cười hiền, ánh mắt âu yếm nhưng chỉ 30 giây sau, chị có thể tập trung, toàn bộ định lực của chị đều dồn vào ánh mắt ấy, khuôn mặt ấy… Những điều đó phải được tập luyện hàng ngày, tạo phản xạ có điều kiện trong người diễn viên. Nó phải có bản lĩnh cao. Những vai sau này trong Mùa hè chiều thẳng đứng, ba cô con gái của ông chủ vườn thuốc… những bộ phim nước ngoài đều chọn chị Quỳnh", nhà báo Đỗ Thu Hà (Báo điện tử Dân Việt) cho biết.

"Tôi nhớ khi tôi học năm thứ 2, thứ 3 đại học Bách Khoa thì Như Quỳnh có đến nhà chơi, tôi chạy ra khe cửa nhìn, hấp dẫn thật. Một người đàn bà thật đặc biệt, thật lạ, và quan niệm đó theo mình đến khi bất ngờ vào điện ảnh. Mình nghĩ sẽ có lúc nào đó làm việc với cô ấy" – đạo diễn Lưu Trọng Ninh bày tỏ - "Rõ ràng Như Quỳnh trong lịch sử điện ảnh Việt Nam là khuôn mặt rất lạ, chưa lặp lại. Mình không bàn tới hơn thua tài năng ở đây mà chỉ nói rằng đây là tài năng đến giờ chưa có, đó là điều đáng quý nhất của Như Quỳnh".

Có thể nói, nghệ sĩ Như Quỳnh có một gia tài điện ảnh đồ sộ, mỗi bộ phim tưởng chừng như các nhân vật giống nhau nhưng thực ra, lại mang nhiều màu sắc khác nhau. Với gương mặt không phải đẹp lộng lẫy mà nét đẹp dịu dàng, rất Á Đông, diễn viên Như Quỳnh đã được nhiều đạo diễn nước ngoài và đạo diễn gốc Việt nhắm tới, dù lúc đó tuổi đời cô không còn trẻ.

"Vẻ Á Đông có, nhưng cái hơn của Như Quỳnh là có tính hai mặt" – đạo diễn Lưu Trọng Ninh nói tiếp – "Ẩn sau vẻ hiền dịu, với đôi mắt một mí là cả bão tố, đó là thế mạnh của chị Quỳnh. Thật ra, Như Quỳnh không diễn nhiều, chị chỉ bộc chính chị. Chính vì điều đó nên chị mới thành công. Có lẽ bởi vậy nên các đạo diễn nước ngoài mới chọn chị Quỳnh".

Với NSND Như Quỳnh, mỗi vai diễn là một cuộc đời, một tâm trạng, một sóng gió riêng với thân phận người phụ nữ. Đến giờ, bà vẫn ấn tượng với vai diễn trong phim Xích lô. Đó là lần đầu tiên nữ nghệ sĩ đóng vai một nhân vật xã hội đen, một bà chủ trong tay có rất nhiều đàn em đâm thuê chém mướn.

"Tôi không ngờ đạo diễn Trần Anh Hùng lại tin tưởng và mời vào vai như vậy" – nữ nghệ sĩ cho biết – "Theo tôi nghĩ, đạo diễn Trần Anh Hùng mời mình vào vai đó vì anh ấy không bao giờ nghĩ nhân vật phản diện phải có gương mặt bặm trợn, góc cạnh, lạnh lùng. Thay vào đó, trên khuôn mặt hiền lành, nhẫn nhịn nhưng cuộc đời sóng gió đã đẩy bà ta tới bước đường cùng. Từ đó, tôi cũng hiểu khi làm nhân vật khác với bản tính của mình, phải khai thác cái gì để làm nổi tính chất tinh tế của nhân vật chứ không phải vẻ bề ngoài".

NSND Như Quỳnh trong phim Hương vị tình thân

Không phải là người quá coi trọng vẻ đẹp bên ngoài nên NSND Như Quỳnh thường nhận những vai có cá tính dù đó là một bà nội như bà Dần trong Hương vị tình thân. Vai này không phải tuyến chính nhưng nghệ sĩ đã tạo ấn tượng mạnh cho khán giả, đặc biệt cho các bạn diễn. NSND Như Quỳnh chia sẻ bản thân thường không lựa chọn vai diễn. Vai chưa hay thì sẽ trao đổi với đạo diễn để hay hơn. Điều đó thể hiện NSND Như Quỳnh là người rất bình dị và luôn lao động hết mình vì nghệ thuật.

"Trước khi quay, cô Quỳnh bao giờ cũng có sự tương tác với bạn diễn rất tốt. Có những cảnh giằng xé, lao xuống nước rất lạnh, cảnh túm tóc đánh con dâu… đều rất vất vả. Nhưng một điều ai cũng thấy rõ rằng dù vất vả trong quá trình làm việc nhưng cô Quỳnh rất bình thản. Cô dường như đã đọc và suy nghĩ trước ở nhà, chuẩn bị chu đáo. Cô đã lớn tuổi nhưng đi làm phim từ 5-6h sáng cho đến đêm mới về tới nhà, cứ liên tục như vậy nhưng bà lang thang khắp nhà, cô giữ sức khỏe tốt và năng lượng ", NSƯT Trịnh Mai Nguyên tiết lộ.

Mới đây nhất, khán giả lại tiếp tục được gặp NSND Như Quỳnh trong một hình ảnh mới. Đó là bà Giang trong bộ phim Hành trình công lý, một người phụ nữ có cách sống và suy nghĩ hiện đại.

Với Hành trình công lý, NSND Như Quỳnh tiếp tục có một vai người bà, người mẹ chồng, được chờ đợi là ấn tượng không kém bà Dần trong Hương vị tình thân. Chia sẻ về vai diễn mới, NSND Như Quỳnh tiết lộ bà Giang là một người mẹ không từ nan một hành động nào để có thể bảo vệ tổ ấm gia đình và hạnh phúc của các con mình.

"Khi nghĩ đến các phương án cho vai mẹ chồng trong phim của mình, tôi lập tức nghĩ ngay tới cô Như Quỳnh. Bởi nhân vật trong phim này là một người phụ nữ có tri thức. Thần thái hay lời ăn tiếng nói, mọi chi tiết diễn trong phim từ cách cầm đũa bát đến cách nói chuyện đều khiến mọi người nhận ra nghệ sĩ Như Quỳnh có chất Hà Nội khá mạnh. Chúng ta khó có thể cắt nghĩa cụ thể nó là gì nhưng tôi nghĩ đó là cách đối nhân xử thế" - đạo diễn, NSƯT Nguyễn Mai Hiền chia sẻ - "Một điều thú vị là các bạn diễn viên trẻ cũng bị ảnh hưởng bởi sự lan tỏa từ nghệ sĩ Như Quỳnh. Khi đóng với nghệ sĩ Như Quỳnh, tôi phải nhắc các bạn nói lớn hơn vì cô Như Quỳnh nói rất nhỏ nhẹ, từ tốn. Những phân đoạn ấy đôi khi mang đến hiệu ứng khá bất ngờ".

NSND Như Quỳnh kết hôn cùng nghệ sĩ nhiếp ảnh Nguyễn Hữu Bảo. Bằng phong thái sống, NSND Như Quỳnh và nghệ sĩ nhiếp ảnh Hữu Bảo đang lưu giữ tinh thần Hà Nội dưới mái ấm gia đình mình.

Không chỉ trên phim, NSND Như Quỳnh cũng đưa cốt cách của con người Tràng An vào từng cách ứng xử với mỗi thành viên gia đình. Trong gia đình Như Quỳnh, bố mẹ đều là nghệ sĩ, là sự biểu hiện của tính thuần phong mỹ tục của người Việt, đó là sự nghiêm túc, chân thành, trách nghiệm và truyền thống. NSND Như Quỳnh vẫn kế tục những chất này của ông bà.

"Như Quỳnh được rất nhiều giải thưởng lớn nhưng chưa bao giờ cô ấy sống như một ngôi sao, không khác biệt với một người bình thường. Tôi cho rằng đó là nếp sống của người Hà Nội, rất bình dị", đạo diễn Nguyễn Hữu Phần cho biết.

Đi là phim vất vả là thế nhưng NSND Như Quỳnh luôn chu toàn mọi việc trong gia đình. Tổ ấm của NSND Như Quỳnh và nghệ sĩ nhiếp ảnh Nguyễn Hữu Bảo nằm trong một phần nhà 48 hàng Đào cùng với anh em và các cháu. Họ sống chậm rãi, thung dung, lịch lãm trong một không gian ấm cúng và rất đỗi giản dị. Nơi đó, họ để lại bên ngoài cửa những háo danh, ngôi sao, nghệ sĩ… Nếu không bận đóng phim, bà chỉ ở nhà chăm chút bữa cơm cho chồng con. Là người của công chúng nhưng NSND Như Quỳnh lại không hợp đám đông. Bà ưa cách sống kín đáo, khiêm nhường của những người Hà Nội xưa cũ. Bằng phong thái sống, NSND Như Quỳnh và nghệ sĩ nhiếp ảnh Hữu Bảo đang lưu giữ tinh thần Hà Nội dưới mái ấm gia đình mình.

* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!