Thượng đỉnh Mỹ - Trung: Niềm hy vọng mong manh

Đây là cuộc tiếp xúc lần thứ ba giữa Tổng thống Mỹ Joe Biden và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình, là cuộc họp Thượng đỉnh trực tuyến Trung - Mỹ đầu tiên kể từ khi ông Biden đắc cử Tổng thống Mỹ.

Việc Trung Quốc và Mỹ liên tiếp tổ chức các cuộc tiếp xúc cấp cao cho thấy hai bên có nhu cầu rất lớn thu hẹp các cách biệt, không để sự cạnh tranh, đối đầu giữa họ với nhau vượt tầm kiểm soát và ngoài mong muốn.

"Đối thoại trong đối đầu"

Ông Biden lên cầm quyền cách đây gần một năm trong bối cảnh quan hệ Trung Quốc - Mỹ hết sức căng thẳng sau 4 năm nắm quyền của người tiền nhiệm Donald Trump. Dưới thời chính quyền ông Trump, hai bên đối đầu nhau quyết liệt trên tất cả các khía cạnh của quan hệ, từ chiến tranh thương mại, chiến tranh công nghệ, "ăn miếng trả miếng" trong việc hạn chế hoạt động của các cơ quan ngoại giao, hạn chế trao đổi học thuật, cấp visa cho sinh viên đến cạnh tranh về mặt chiến lược, cạnh tranh ảnh hưởng ngoại giao ở bên ngoài, rồi chạy đua trong lĩnh vực không gian... Hơn 100 cơ chế đối thoại Trung - Mỹ ở các cấp khác nhau đã tỏ ra bất lực khi không thể giúp hai nước giảm căng thẳng, quan hệ đối đầu.

Quan hê Trung Quốc - Mỹ trở nên căng thẳng trong những năm gần đây (Ảnh: AP)

Ngay khi mới đắc cử, ông Biden được trông chờ sẽ giúp cải thiện và đưa quan hệ hai nước Mỹ - Trung Quốc đi vào quỹ đạo phát triển ổn định. Tuy nhiên, cũng như sự bế tắc của người tiền nhiệm Trump trong việc đi tìm đột phá quan hệ Mỹ - Nga, quan hệ Mỹ - Trung Quốc dưới thời ông Biden không những không được cải thiện, mà thậm chí còn xấu hơn trên nhiều khía cạnh.

Trong quan hệ thương mại, cuộc chiến thương mại do Mỹ phát động không giúp làm giảm, mà còn mở rộng thâm hụt thương mại của Mỹ với Trung Quốc. Thặng dư thương mại của Trung Quốc với Mỹ trong 9/2021 đạt con số kỷ lục là 42 tỷ USD.

Về cạnh tranh quân sự, sau khi Trung Quốc phóng thử thành công tên lửa siêu thanh bay vòng quanh trái đất vào 8/2021, Bộ quốc phòng Mỹ liên tiếp ra các báo cáo, cảnh báo về sức mạnh vượt trội về quốc phòng của Trung Quốc so với Mỹ. Chẳng hạn, Mỹ cho rằng hải quân Trung Quốc hiện có 355 tàu chiến, vượt số lượng tàu chiến của Mỹ; còn trong lĩnh vực tên lửa siêu thanh thì Trung Quốc đã đi trước Mỹ trong nhiều năm.

Trong quan hệ ngoại giao, cả Mỹ và Trung Quốc hiện đang cạnh tranh ảnh hưởng quyết liệt cả trên phạm vi toàn cầu lẫn ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Chính quyền ông Biden đã triển khai nhiều bước đi quyết đoán, thể hiện rõ nhất là việc đẩy mạnh triển khai chiến lược Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, thiết chế hóa hoạt động của Nhóm bộ tứ QUAD (gồm Mỹ, Nhật Bản, Ấn Độ và Australia), thành lập Liên minh an ninh tay ba AUKUS (gồm Australia, Anh và Mỹ)... Đây là các bước đi mà Trung Quốc lo ngại là nhằm bao vây và kiềm chế Trung Quốc, tương tự như cách thức Mỹ và đồng minh triển khai chống Liên Xô trong thời kỳ Chiến tranh lạnh.

Điểm dường như là khác biệt duy nhất trong cách làm của chính quyền ông Biden so với chính quyền của người tiền nhiệm là Tổng thống Biden không sử dụng các ngôn từ đao to búa lớn, chỉ "lẳng lặng" triển khai chính sách đối đầu cứng rắn với Trung Quốc trên thực địa, trong khi vẫn duy trì đối thoại kiểu "lạt mềm buộc chặt".

Cạnh tranh nhưng không gây đổ vỡ quan hệ

Cuộc họp Thượng đỉnh đầu tiên giữa Tổng thống Mỹ Biden và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã kết thúc theo kịch bản được dự báo trước trước, đó là ít có các yếu tố bất ngờ. Có ít nhất 3 điểm quan trọng rút ra từ cuộc họp Thượng đỉnh này.

Thứ nhất, quan hệ cá nhân giữa hai nhà lãnh đạo Trung - Mỹ có tầm quan trọng đặc biệt. Đây là điều mà các nhà lãnh đạo Trung Quốc và Mỹ hiểu rõ hơn ai hết kể từ chuyến thăm khai thông, mở đường cho việc thiết lập và hình thành mối quan hệ song phương quan trọng nhất trên thế giới bắt đầu bằng chuyến thăm bí mật tới Trung Quốc của Cố vấn an ninh quốc gia Henry Kissinger cách đây vừa đúng 50 năm.

Tổng thống Mỹ Joe Biden đối thoại trực tuyến với Chủ tịch Tập Cận Bình (Ảnh: AP)

Ngay khi bắt đầu cuộc họp Thượng đỉnh lần này, hai nhà lãnh đạo Trung Quốc và Mỹ đã cố gắng tạo bầu không khí tin cậy và mang tính xây dựng nhất có thể. Trong khi ông Biden "hy vọng sẽ gặp trực tiếp như những lần đến Trung Quốc trước đây" thì ông Tập lại chào ông Biden là "người bạn cũ". Điều này cho thấy việc tạo bầu không khí thân thiện không chỉ có ý nghĩa quan trọng đối với thành công của cuộc họp, mà còn giúp họ hóa giải các căng thẳng trong quan hệ mà cả hai đều hiểu rằng sẽ khó tránh khỏi trong những năm tiếp theo.

Thứ hai, theo thông cáo của Nhà Trắng, hai nhà lãnh đạo Trung Quốc và Mỹ không né tránh và trao đổi thẳng thắn hàng loạt vấn đề khác biệt, vốn được xem là nhạy cảm trong quan hệ hai nước và rất ít khi được đề cập công khai ở các cuộc họp cấp cao Trung - Mỹ, như tình hình Tân Cương, Tây Tạng, Hồng Kông cũng như vấn đề nhân quyền. Thậm chí Tổng thống Mỹ còn đề cập đến vấn đề Đài Loan, một vấn đề được coi là "làn ranh đỏ" trong quan hệ Trung - Mỹ. Các phát biểu của Tổng thống Biden tại cuộc họp Thượng đỉnh này cho thấy Mỹ tiếp tục duy trì sự "mập mờ về chiến lược" trong quan hệ với Đài Loan, đó là: Mỹ vẫn tiếp tục cam kết chính sách "một Trung Quốc", được định hướng bởi Đạo luật quan hệ với Đài Loan, ba Thông cáo chung và "6 đảm bảo", trong khi mạnh mẽ phản đối việc đơn phương thay đổi tính nguyên trạng cũng như các hành động đe dọa đến hòa bình và ổn định ở eo biển Đài Loan (Trung Quốc).

Thứ ba, trong khi nêu rõ các khác biệt như tranh chấp thương mại, cạnh tranh chiến lược, hai nhà lãnh đạo Trung Quốc và Mỹ cũng nhận thức được trách nhiệm nước lớn của mình trong việc duy trì quan hệ đối thoại, đảm bảo hòa bình và an ninh thế giới, đồng thời hợp tác giải quyết các vấn đề toàn cầu như khủng hoảng biến đổi khí hậu trái đất, vấn đề cung cấp năng lượng trên phạm vi toàn cầu, cũng như đề cập đến tình hình tại một loạt các điểm nóng trên thế giới như Afghanistan, Iran và tình hình trên Bán đảo Triều Tiên.

Tổng thống Biden và Chủ tịch Tập Cận Bình đều nhất trí rằng, điều quan trọng nhất đối với cả Mỹ và Trung Quốc lúc này là ngăn chặn xung đột có chú ý hay không có chú ý giữa hai nước bằng cách duy trì các kênh đối thoại thường xuyên ở cấp cao.

Với quá nhiều vấn đề đang tồn tại trong quan hệ Trung - Mỹ hiện nay, rất khó để cho rằng cuộc họp Thượng đỉnh lần này sẽ giải quyết thấu đáo mọi câu chuyện. Mấu chốt ở đây là câu chuyện cạnh tranh mang tính cơ cấu giữa cường quốc số 1 đã định hình và cường quốc số 2 trên thế giới đang trỗi dậy mạnh mẽ.

Trong quá khứ, Trung Quốc - Mỹ đã từng có một số cuộc gặp cấp cao tương tự và hình thành hàng trăm cơ chế đối thoại để xử lý các khác biệt. Điều trớ trêu là trái với mong đợi, mâu thuẫn và nghi kỵ Trung - Mỹ ngày một trở nên gay gắt hơn khi sức mạnh tổng thể hai bên ngày càng thu hẹp lại. Và rất có thể, cuộc gặp Thượng đỉnh lần này chỉ giúp "trì hoãn", chứ khó có thể giải quyết các mâu thuẫn quá lớn và được tích tụ từ lâu giữa họ với nhau.

* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!