Nhiều công việc có thể sớm được thay thế bằng AI, robot trong tương lai gần (Ảnh: Unsplash)
Cạnh tranh thời AI: Nguy cơ mất việc làm
13 năm gắn bó với nghề thiết kế đồ họa, chưa bao giờ Vy Quân cảm thấy nguy cơ thất nghiệp rõ ràng như trong năm qua khi 90% khách hàng của cô đã dừng hợp tác, chuyển sang dùng AI. Trước đây, thu nhập của Vy Quân chủ yếu đến từ hai nguồn: công ty thiết kế game và các dự án cộng tác với các nhà xuất bản. Mỗi sản phẩm của cô được trả từ 250.000 đến 1,5 triệu đồng, tùy độ phức tạp. Với các nhà xuất bản nước ngoài, họ đề xuất mức giá cố định 45 USD.
Tuy nhiên, trong suốt năm qua, số đơn đặt tranh của Quân liên tục giảm, từ 10 xuống 6, cuối cùng là một đến hai bức mỗi tháng. Khách hàng đã chuyển sang dùng tranh AI. Cô đã thử tìm kiếm cơ hội mới nhưng đều bị từ chối với lý do chưa có nhu cầu hoặc không đủ kinh phí. Có nơi còn nói thẳng, họ đang dùng AI, dù biết sản phẩm của nó chưa tốt như của họa sĩ nhưng cho ra kết quả nhanh, có nhiều gợi ý ý tưởng và quan trọng là tiết kiệm chi phí.
Mối lo lắng của Vy Quân càng trở nên rõ ràng hơn khi công ty game nơi cô làm việc bắt đầu đăng tuyển họa sĩ biết sử dụng AI. Lãnh đạo khuyến khích sử dụng công nghệ để tăng tiến độ dự án.
Ka Nguyễn, 35 tuổi, chia sẻ "cú sốc lớn chưa từng thấy" khi chứng kiến AI xử lý toàn bộ phần lồng tiếng cho một TVC (video quảng cáo) dài 30 - 45 giây với chi phí 10.000 đồng. Thông thường, một voice talent (người có giọng nói tốt, chuyên thu âm, lồng tiếng) như anh được trả 3 - 4 triệu đồng cho TVC tương tự. "Họ nói không có lý do để tiếp tục thuê tôi", Ka chia sẻ. Những tháng qua là quãng thời gian khó khăn nhất trong sự nghiệp của anh, khi AI đang thay thế dần những công việc mà anh và đồng nghiệp đã dành cả thập kỷ để cống hiến.
Khó khăn mà Ka Nguyễn và Vy Quân đang đối mặt không phải là vấn đề cá nhân, mà là một xu hướng toàn cầu đã được dự báo trước. Theo báo cáo của Viện nghiên cứu McKinsey Global Institute (Mỹ), ít nhất 14% nhân sự trên toàn cầu sẽ phải thay đổi nghề nghiệp do sự tiến bộ mạnh mẽ của công nghệ, robot và AI.
Lực lượng lao động sẽ trở nên nhỏ gọn hơn, đặc biệt khi công nghệ AI phát triển (Ảnh: Unsplash)
Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF) cũng dự báo tại Diễn đàn kinh tế thế giới đầu năm 2024 rằng vào năm 2030, hơn 40% lực lượng lao động toàn cầu sẽ chịu ảnh hưởng trực tiếp từ AI.
Chia sẻ tại một sự kiện giao lưu với giới trẻ vào tháng 10/2024, ông Hoàng Nam Tiến - Phó Chủ tịch Hội đồng Trường Đại học FPT cảnh báo với sự phát triển vượt bậc của AI và robot, có thể tới 70% người lao động sẽ mất việc trong tương lai không xa.
Tại Việt Nam, nhiều ngành nghề đang đứng trước nguy cơ bị thay thế hoặc biến đổi sâu sắc do ảnh hưởng của AI. Những công việc như nhân viên chăm sóc khách hàng, thiết kế đồ họa, nhân viên nhập liệu, thu ngân, người mẫu chụp ảnh sản phẩm, nhân viên marketing, cùng với các nghề như kế toán, giáo viên… đều có thể bị ảnh hưởng nặng nề bởi sự phát triển nhanh chóng của công nghệ trí tuệ nhân tạo.
Nền kinh tế Gig: Lao động tự do chiếm ưu thế
Kinh tế Gig (tiếng Anh: Gig Economy) là mô hình kinh tế trong đó công việc tạm thời, ngắn hạn hoặc theo hợp đồng chiếm ưu thế, thay vì công việc toàn thời gian truyền thống. Trong mô hình này, các cá nhân chủ yếu làm việc như lao động tự do (freelancers), nhân viên thời vụ hoặc theo hợp đồng, thay vì trở thành nhân viên chính thức của một công ty.
Ông Jae Gardner, CEO của Redrob nhận định, sự phát triển mạnh mẽ của AI sẽ thúc đẩy nhiều công ty chuyển sang sử dụng lao động tự do để giải quyết các nhiệm vụ bổ sung, qua đó góp phần mở rộng nền kinh tế Gig. Ông dự đoán: "Nền kinh tế Gig sẽ phát triển mạnh mẽ khi ngày càng có nhiều người lựa chọn làm việc tự do hoặc theo hợp đồng. Điều này không chỉ thay đổi mô hình việc làm truyền thống mà còn có thể dẫn đến những điều chỉnh trong luật lao động, cũng như các biện pháp bảo vệ lao động tự do".
Ông Marais Bester, chuyên gia tư vấn tại SHL cho rằng, các tổ chức sẽ dần chuyển hướng sang thuê lao động tự do hoặc các cá nhân làm việc cho nhiều tổ chức khác nhau, tập trung vào các dự án cụ thể. Ông Bester giải thích: "Dù dự án kéo dài hai tuần, sáu tháng hay hai năm, các công ty sẽ ưu tiên tìm kiếm những kỹ năng đặc thù trong khoảng thời gian ngắn để đáp ứng nhu cầu công việc một cách nhanh chóng và hiệu quả".
Theo tính toán của Ngân hàng Thế giới (WB), trong năm 2023, ước tính có khoảng 435 triệu người tham gia vào nền kinh tế Gig, chiếm 12% thị trường lao động toàn cầu.
Báo cáo 10 năm nhìn lại Xu hướng nhân tài Việt Nam (2013 - 2023) của Anphabe cũng tiết lộ một xu hướng đáng chú ý: làm việc linh hoạt đã nhanh chóng trở thành một tiêu chuẩn quan trọng đối với người lao động hiện đại. Theo khảo sát, 47% lao động coi đây là yếu tố ưu tiên hàng đầu khi chọn môi trường làm việc lý tưởng, chỉ đứng sau các khoản thưởng nóng hoặc thưởng một lần dành cho nhân viên đạt thành tích xuất sắc.
Khảo sát của Anphabe trong những năm qua cũng cho thấy xu hướng gia tăng lực lượng tham gia vào nền kinh tế Gig tại Việt Nam. Nếu năm 2020, tỷ lệ này là 39% thì đến năm 2021 đã tăng lên 44% và tiếp tục đạt 57% vào năm 2023, đặc biệt trong nhóm lao động tri thức. Mặc dù phần lớn lao động vẫn ưu tiên sự ổn định, nền kinh tế tự do ngày càng thu hút nhiều người nhờ sự linh hoạt và đa dạng cơ hội.
Bà Nguyễn Văn Hạnh Thục, Giám đốc Trung tâm Dịch vụ việc làm TP Hồ Chí Minh cho biết, khi tư vấn, đội ngũ của trung tâm thường nhận được câu hỏi ngược từ người lao động: "Có công việc bán thời gian hoặc tự do không?". Theo bà Thục, xu hướng tìm kiếm sự linh hoạt và tự do này đặc biệt phổ biến ở nhóm lao động thuộc thế hệ Z (sinh từ năm 1997 - 2012) và thế hệ Y (1981 - 1996) - hai lực lượng lao động chủ đạo trên thị trường hiện nay.
Lộ trình duy trì cạnh tranh trong thị trường lao động mới
Ông Đặng Hải Lộc, người sáng lập nền tảng phát triển trợ lý ảo Mindmaid chia sẻ AI đang phát triển nhanh chóng trên ba phương diện: mức độ thông minh, sự mở rộng trong các lĩnh vực ứng dụng và chi phí sử dụng ngày càng rẻ.
Chuyên gia cho rằng mục tiêu cuối cùng của AI là tự động hóa, do đó, những công việc có tính chất lặp lại trong doanh nghiệp sẽ dần bị thay thế. Mất việc hoặc phải vật lộn để cạnh tranh với AI là điều không thể tránh khỏi. Theo ông Lộc, người lao động chỉ còn một cách duy nhất để tồn tại, đó là không ngừng mở rộng "không gian sinh tồn" của mình.
Thích nghi hay bị thay thế - Khi cuộc đua nâng cấp kỹ năng chưa bao giờ cấp bách hơn (Ảnh: Unsplash)
Báo cáo Học tập tại nơi làm việc 2024 của LinkedIn toàn cầu cũng nhấn mạnh rằng AI đang định hình lại cách người lao động làm việc và lập kế hoạch cho sự nghiệp của mình. Theo các chuyên gia, điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết đối với các tổ chức trong việc đào tạo chuyển đổi nghề nghiệp và nâng cao năng lực nhân viên. "Những tổ chức có khả năng học tập nhanh và hiệu quả hơn sẽ giành được lợi thế cạnh tranh vượt trội", ông Bùi Đoàn Chung, người sáng lập cộng đồng Nghề nhân sự Việt Nam nhấn mạnh.
Ngược lại, những lao động đang đối mặt với nguy cơ bị thay thế bởi AI buộc phải thích nghi bằng cách học tập nhanh chóng và liên tục. Các kỹ năng như lập trình AI, học máy, phân tích dữ liệu và sử dụng thành thạo các công cụ tự động hóa đang dần trở thành yếu tố then chốt để duy trì sức cạnh tranh trong thị trường lao động hiện đại. Đồng thời, những kỹ năng như lãnh đạo, quản lý cảm xúc, tư duy sáng tạo và khả năng giao tiếp giữa con người với con người vẫn là những yếu tố mà AI không thể thay thế. Việc chú trọng phát triển kỹ năng mềm sẽ giúp tạo ra giá trị trong môi trường công việc được hỗ trợ bởi công nghệ.
AI ngày càng can thiệp sâu rộng vào sự phát triển của kinh tế - xã hội, khiến người lao động có sự thay đổi quan niệm về sự ổn định trong công việc. Cái gọi là “ổn định” giờ đây không chỉ là gắn bó lâu dài với một nơi làm mà còn khả năng duy trì sự vững vàng, thích nghi với biến động, thông qua tham gia nhiều loại công việc và hoạt động tạo giá trị khác nhau, có nhiều nguồn thu nhập đa dạng.
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!