Trong bài thơ Diên Hựu Tự, thiền sư Huyền Quang có nhắc đến tên một loài thú lạ “Xi Vẫn”:
Xi vẫn đảo miên phương kính lãnh
Tháp quang song trĩ ngọc tiêm hàn
(Hình xi vẫn ngủ ngược trên gương nước lạnh
Đôi bóng tháp thon vút như ngón tay ngọc giá băng)
Xi Vẫn là một trong những đứa con của rồng. Theo truyền thuyết kể lại, rồng sinh ra chín đứa con nhưng không con nào trở thành rồng cả. Chín con rồng được gọi bằng những cái tên khác nhau là Bị Hí, Xi Vẫn, Bồ Lao, Bệ Ngạn, Thao Thiết, Công Phúc… Xi Vẫn là con thứ hai mang hình dáng đầu rồng đuôi cá.
‘ Xi Vẫn là con thứ hai của rồng, thường được đắp trên đầu đình, mái nhà, công trình kiến trúc cổ...
Biểu tượng Xi Vẫn có những chuyển biến khác nhau ở từng thời kỳ. Thời Lý - Trần, Xi Vẫn được đặc tả ở râu, bờm, lưỡi và không có thân hay đuôi; miệng không há to dữ dằn như ở Trung Hoa mà luôn ngậm một viên hỏa châu. Phong cách mỹ thuật duyên dáng, tinh tế ấy phần nào thể hiện tài hoa của con người Đại Việt vào thời kỳ đó. Xi Vẫn thời Lê chịu ảnh hưởng của phong cách nhà Minh. Đến Nguyễn, Xi Vẫn đã được “long hóa”, hoặc “thú hóa” để trở thành hình tượng con vật đầu rồng, có bốn chân với móng vuốt sắc nhọn, đôi khi có những vầng mây tỏa ra từ thân và đuôi.
Ngày nay, chúng ta có thể bắt gặp hình ảnh Xi Vẫn được đắp trên đầu đình, mái nhà, các công trình kiến trúc cổ tôn nghiêm như Chùa Một Cột, nhà Bát Giác ở chùa Láng, đình làng Mông Phụ (Đường Lâm)… mà không xuất hiện trên các ngôi nhà dân.
‘ Xi Vẫn ở chùa Một Cột
Lý giải về điều này, theo TS Trần Trọng Dương, Viện Nghiên cứu Hán Nôm thì Xi Vẫn là con vật thiêng nên chỉ đắp trên các công trình kiến trúc lớn, có ý nghĩa tôn giáo như đền, miếu, đình… còn nhà dân chỉ là nhà dân dụng để ở. Mặt khác, ở các ngôi đình, đền, miếu… thường được dựng bằng gỗ nên hỏa hoạn rất dễ xảy ra, mà Xi Vẫn theo truyền thuyết lại là con vật có khả năng phun mưa. Vì thế, người xưa cho rằng đắp Xi Vẫn trên các công trình gỗ đó có ý nghĩa tránh hỏa tai.
Còn rất nhiều điều thú vị về con vật thiêng Xi Vẫn đang chờ bạn khám phá trong tập phim: Hình tượng Xi Vẫn sau đây.