Nghề đệm bàng ở làng Phò Trạch
Cách thành phố Huế chừng 50 km về phía Bắc, Phò Trạch là ngôi làng thành bình thuộc xã Phong Bình, huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên Huế. Phò Trạch là vùng quê có địa hình thấp, lũ lụt bủa vây quanh năm. Dẫu vậy, Phò Trạch lại được mẹ thiên nhiên ưu ái cho loại cỏ bàng có sức sống mãnh liệt, bền bỉ. Cỏ bàng lớn lên dẻo dai, khoẻ mạnh và có mùi thơm rất tự nhiên. Loại cỏ đó góp sức hình thành nên một làng nghề thủ công truyền thống hàng trăm năm tuổi - nghề đệm bàng Phò Trạch.
Người dân làng Phò Trạch gắn bó với nghề đan đệm bàng
Sản phẩm lâu đời, có tên tuổi của làng là đệm, tức là chiếu để nằm. Đệm có loại lớn và nhỏ. Người địa phương thường gọi đệm nhỏ là chẹ - dùng cho trẻ em nằm. Đến nay, các sản phẩm khác từ cỏ bàng cũng được người dân nơi đây khéo léo cho ra đời: mũ, nón, dép, túi xách,... Để làm ra sản phẩm thủ công truyền thống này, người làng phải trải qua nhiều công đoạn rất tỉ mỉ, công phu.
Cứ vào dịp tháng 2,3 âm lịch, dân làng thu hoạch cỏ bàng về, sau đó đem phơi khô từng bó, cất lên gác để dùng cả năm. Khi phơi dưới nắng, bàng khô tạo nên đường nét mềm mại, thanh mảnh mà chắc chắn, bền bỉ.
Cỏ bàng được phơi khô cẩn thận trước khi đập
Bàng phơi xong được phân loại để sử dụng cho từng loại sản phẩm. Một trong những công đoạn tốn sức bền, dẻo dai nhất để có thể tạo ra sản phẩm đan lát sắc nét là đập bàng. Cối đập bang thủ công bằng sức người được đặt đầu làng.
Cối đập bàng được đặt đầu làng
Người làng không biết cối này có từ bao giờ. Chỉ biết từ khi sinh ra, lớn lên, cối đập bàng đã có ở đó, gắn liền với cuộc đời bao người dân. Dù công việc đập bàng không mấy đơn giản, nhưng các bà, các mẹ làng Phò Trạch đệm ai ai cũng tự tin có thể làm được.
Sau khi đập dẹt, dẻo, bàng được mang về đan. Ở làng, các bà, các mẹ từ nhỏ đã biết đan cỏ bàng. Theo năm tháng, những đôi tay cũng từ ấy trở nên khéo léo, lành nghề đến mức mắt không cần nhìn, tay vẫn đan thoăn thoắt, đều tắp.
Những người phụ nữ “giữ lửa" nghề đan đệm làng Phò Trạch
Dưới đôi tay khéo léo, tỉ mẩn của những người bà, người mẹ, nghề đệm bàng ở ngôi làng này đã được lưu truyền, gìn giữ qua hàng trăm năm. Cái tên Phò Trạch đệm như một minh chứng cho sức sống tiềm tàng qua bao đời nay.
Cả đời người gắn liền với đệm bàng
"Trời sinh cái nghề của ông cha, nhìn rồi biết thôi chứ không ai bày hết. Thấy ba mẹ, anh chị trong nhà làm, cũng làm theo từ khi 9-10 tuổi nên quen tay thôi" - bà Nguyễn Thị Liễu, xã Phong Bình, huyện Phong Điền chia sẻ về ký ức đến với nghề.
Bắt đầu biết làm nghề từ khi mới lớn, đến nay đã lên chức cụ, bà Liễu vẫn miệt mài với nghề đan lát thủ công. Bà sinh ra, lớn lên và lấy chồng cùng quê - thôn Triều Quý thuộc làng Phò Trạch đệm ngày ấy. Cả cuộc đời gắn liền với ngôi làng này, nghề đệm bàng đã trở thành nếp nhà, ăn sâu vào máu thịt bà.
Bà Liễu đã có thâm niên hơn 70 năm trong nghề đan đệm bàng Phò Trạch
Bà đã ngoài 80, vẫn bền bỉ đạp cối, say sưa lật từng bó bàng dưới cối. Dăm ba ngày, dân làng lại thấy hình ảnh người bà lưng còng, ôm bó bàng bên hông trở về nhà, khi trời đứng bóng. Những người như bà Liễu đã "giữ lửa" cho làng nghề Phò Trạch đệm ngày một âm ỉ cháy trong dòng chảy thời gian như thế.
Người dân truyền tai kể nhau nghe: Ngày xưa, những người con gái làng khác đến làng làm dâu phải học đan lát. Con gái trong làng đi lấy chồng ở đâu cũng mang "cái nghề làng" đi theo. Đến nay, những nghệ nhân nhà ở làng nghề truyền thông này hầu như chỉ là những con gái, những dâu làng ngày ấy. Nay đã là cụ, là bà, là mẹ. Họ vẫn từng ngày, từng giờ bám nghề, yêu nghề truyền thống quê nhà.
Bà Trần Thị Cháu, 80 tuổi, xã Phong Bình, huyện Phong Điền gắn bó với nghề đệm bàng từ nhỏ cho biết: "Xưa chỉ làm đệm thôi. Bữa nay nhiều dự án trên trên tỉnh về xã, có nhiều sản phẩm mới. Người trẻ hơn mới làm được để người ta thu mua về, đưa vào chợ Đông Ba, Tây Lộc. Còn các cụ, các bà như tôi chỉ đan đệm, chẹ để bán chợ làng".
Bà Cháu thuần thục đến mức không cần nhìn bà vẫn đan được đệm bàng
Bà tâm sự giờ người trẻ ở làng ít làm nghề đan lát này hơn. Lớn lên đi vào Nam, lên thành phố lập nghiệp. Hiếm có ai ở lại làng để học đan lát. Người dân làng cũng dần chuyển sang làm nông. Sản phẩm thủ công truyền thống dần mai một vì phần lớn người ta tìm đến các sản phẩm hiện đại.
Dù tuổi đã già nhưng đôi tay bà Cháu vẫn rất khéo léo, lành nghề
Khi được hỏi về mong muốn của bà đối với nghề, bà Cháu chia sẻ: "Hiện tại đến đời tôi, ở làng chỉ có vậy. Cũng có thêm một số ít ngang đời con tôi. Họ cũng tầm 50-60 rồi". Ở làng, lớp trẻ hơn không đủ kiên nhẫn với nghề. Nghề truyền thống cũng không đáp ứng kinh tế để họ học nghề, theo nghề cha ông.
"Đến lúc mắt tôi không còn đủ tinh. Tay tôi chưa run thi tôi vẫn sẽ làm. Vì tôi biết đây là nghề của cha ông truyền lại, là nghề của riêng làng tôi có. Tôi sợ đến một ngày, cối đập bàng vắng bóng bà con…".
Bà Cháu gắn bó cả đời với nghề đệm bàng Phò Trạch
Liệu rồi sau đời bà Cháu, đời con bà, cái nghề này sẽ về đâu? Cái nghề mà những con Phò Trạch đệm như bà xem là máu, là xương, là thịt, là quê hương ở đó. Đó là chuyện của tương lai. Còn hôm nay, Phò Trạch đệm vẫn rộn rã tiếng đập bàng đầu làng. Ghé về nơi đây, hình ảnh những bà, những mẹ cặm cụi bên bó đệm bàng vẫn còn đó. Nó giữ lại tất thảy những tinh hoa nơi một làng nghề đậm nét truyền thống Việt Nam.
Trong nhịp sống hiện đại, nghề thủ công truyền thống như đan lát đệm bàng dường như bị lãng quên. Thế hệ đi trước còn nhiều khó khăn, trở ngại để truyền nghề cho lớp trẻ sau này. Song, ở ngôi làng bình yên ấy vẫn còn đó những người nghệ nhân nhà như bà Liễu, bà Cháu. Họ ngày đêm miệt mài, kiên trì đập bàng. Họ lấy nhà làm xưởng, khéo léo đan lát bằng một tình yêu son sắt với quê hương. Họ là người "thổi lửa" vào đệm bàng, nung nấu vẻ đẹp của một làng nghề đã được lưu truyền bao đời - làng nghề đệm bàng Phò Trạch.
* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!